Học đại học có phải là con đường duy nhất để thành công?

Từ bao đời nay, việc học đại học đã được mặc định là con đường “mặc định” dẫn đến thành công, một sự nghiệp ổn định và tương lai tươi sáng. Tấm bằng đại học dường như là “tấm vé vàng” mở ra mọi cánh cửa. Tuy nhiên, trong bối cảnh thế giới thay đổi chóng mặt, với sự bùng nổ công nghệ và sự xuất hiện của vô vàn ngành nghề mới, câu hỏi “học đại học có phải là con đường duy nhất để thành công?” đang ngày càng được đặt ra một cách nghiêm túc hơn bao giờ hết.

Vì sao học đại học từng được xem là “con đường mặc định”?

Trong nhiều thập kỷ, học đại học đã ăn sâu vào tiềm thức xã hội như con đường “mặc định” và gần như duy nhất để thành công. Quan niệm này bắt nguồn từ những yếu tố lịch sử và xã hội cụ thể.

Giá trị bằng cấp trong quá khứ

Trong quá khứ, bằng cấp đại học có giá trị rất lớn. Số lượng người có bằng đại học còn hạn chế, khiến họ trở thành đối tượng ưu tiên tuyển dụng vào các vị trí tốt, lương cao và có cơ hội thăng tiến rõ ràng. Tấm bằng không chỉ là minh chứng cho học vấn mà còn là biểu tượng của trí thức và địa vị xã hội. Việc sở hữu một tấm bằng từ trường đại học danh tiếng đồng nghĩa với việc bạn có một lợi thế cạnh tranh vượt trội trên thị trường lao động.

Quan niệm cha mẹ, xã hội về tấm bằng đại học

Quan niệm “học đại học để đổi đời” đã được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Đối với nhiều bậc cha mẹ, việc con cái vào đại học là niềm tự hào lớn lao, là sự đảm bảo cho một tương lai ít vất vả hơn. Nó thể hiện công sức nuôi dạy và kỳ vọng của gia đình vào con cái. Xã hội cũng thường đánh giá cao những người có bằng cấp, coi đó là tiêu chuẩn để xếp loại năng lực và vị thế. 

Cơ hội việc làm trước đây phụ thuộc vào bằng cấp

Trước đây, thị trường lao động chưa đa dạng và linh hoạt như hiện nay. Các công việc văn phòng, quản lý, chuyên viên thường yêu cầu bằng cấp đại học như một điều kiện tiên quyết. Các kênh tuyển dụng và thông tin nghề nghiệp cũng chưa phát triển, khiến việc tìm kiếm cơ hội ngoài con đường đại học trở nên khó khăn hơn. Doanh nghiệp thường dựa vào bằng cấp để sàng lọc ứng viên vì đó là cách dễ nhất để đánh giá một người chưa có kinh nghiệm làm việc thực tế trong một thị trường ít sự lựa chọn.

Những lợi thế thực tế khi học đại học

Mặc dù quan niệm về đại học đang thay đổi, không thể phủ nhận rằng việc học đại học vẫn mang lại nhiều lợi thế thực tế và giá trị bền vững cho người học.

Môi trường học thuật giúp rèn tư duy hệ thống

Đại học cung cấp một môi trường học thuật được tổ chức bài bản, nơi sinh viên được tiếp cận với kiến thức nền tảng sâu rộng và có hệ thống. Nền tảng tư duy này là vô cùng quý giá, giúp bạn thích nghi và phát triển trong mọi lĩnh vực, đặc biệt là các ngành đòi hỏi sự phức tạp và khả năng nghiên cứu chuyên sâu chứ không chỉ là học vẹt hay học tủ.

Mạng lưới quan hệ bạn bè, giảng viên

Giảng đường đại học là nơi tuyệt vời để xây dựng và phát triển một mạng lưới quan hệ (networking) có giá trị. Bạn sẽ có cơ hội gặp gỡ và kết nối với bạn bè đến từ nhiều vùng miền, với những tài năng, sở thích và định hướng khác nhau. Hơn thế nữa, mối quan hệ với các giảng viên, giáo sư – những người có kinh nghiệm chuyên môn sâu rộng và uy tín trong ngành – cũng vô cùng quý giá. Họ có thể là người cố vấn, hướng dẫn bạn trong học tập, nghiên cứu hoặc thậm chí là giới thiệu các cơ hội việc làm, thực tập sau này.

Kiến thức nền tảng cho các ngành học chuyên sâu

Nhiều ngành nghề, đặc biệt là các ngành thuộc khối khoa học cơ bản, kỹ thuật, công nghệ cao, y tế đòi hỏi một nền tảng kiến thức lý thuyết vững chắc mà chỉ môi trường đại học với chương trình đào tạo bài bản mới có thể cung cấp. Kiến thức nền tảng này cũng là chìa khóa để bạn có khả năng tự học, tự nghiên cứu và giải quyết các vấn đề phức tạp một cách hiệu quả hơn trong suốt sự nghiệp, không bị giới hạn bởi một bộ kỹ năng nhất định.

Một số ngành bắt buộc cần bằng đại học

Không thể phủ nhận rằng có một số ngành nghề đặc thù mà bằng cấp đại học (hoặc thậm chí là sau đại học) là điều kiện bắt buộc để có thể hành nghề hợp pháp và có đầy đủ quyền hạn. Ví dụ điển hình là các ngành thuộc khối sức khỏe như y khoa, dược học, điều dưỡng, xét nghiệm hay các ngành luật, sư phạm, kiến trúc, kỹ sư xây dựng (thường yêu cầu thêm chứng chỉ hành nghề). Đối với những ngành này, việc học đại học không chỉ là con đường mặc định mà còn là yêu cầu pháp lý để đảm bảo chất lượng nguồn nhân lực và sự an toàn, phúc lợi cho cộng đồng.

Nhưng học đại học không còn là con đường duy nhất để thành công

Mặc dù đại học mang lại nhiều lợi ích, nhưng trong bối cảnh xã hội hiện đại, quan niệm “học đại học là con đường duy nhất để thành công” đã không còn đúng hoàn toàn.

Các ví dụ thực tế: Những người thành công không qua đại học

Thực tế đã chứng minh rằng bằng cấp không phải là yếu tố quyết định duy nhất đến thành công. Rất nhiều tấm gương sáng đã gặt hái được những thành tựu vượt trội mà không cần tấm bằng đại học: Bill Gates (Microsoft), Steve Jobs (Apple), Mark Zuckerberg (Facebook): Đây là những biểu tượng của ngành công nghệ, những người đã bỏ học đại học để theo đuổi đam mê và xây dựng nên những đế chế tỷ đô la, thay đổi cách thế giới vận hành.

Xu hướng tuyển dụng hiện nay: ưu tiên năng lực thực tế thay vì chỉ bằng cấp

Thị trường lao động ngày nay đang thay đổi mạnh mẽ, đặc biệt là trong các ngành công nghệ và dịch vụ. Các nhà tuyển dụng ngày càng ít quan tâm đến bằng cấp trên giấy tờ mà thay vào đó, họ chú trọng vào:

• Kỹ năng thực tế (hard skills): Khả năng thực hiện công việc, sử dụng các công cụ, phần mềm chuyên dụng, thành thạo các kỹ thuật cần thiết cho vị trí ứng tuyển.
• Kỹ năng mềm (soft skills): Khả năng giao tiếp hiệu quả, làm việc nhóm, tư duy phản biện, kỹ năng giải quyết vấn đề, khả năng thích nghi với môi trường mới và đặc biệt là khả năng tự học hỏi không ngừng.
• Kinh nghiệm làm việc/dự án: Các dự án cá nhân đã thực hiện, sản phẩm đã tạo ra, kinh nghiệm thực tập được đánh giá rất cao. Portfolio (hồ sơ năng lực) với các sản phẩm cụ thể thường có sức thuyết phục hơn một tấm bằng đại học.
• Thái độ làm việc: Sự chủ động, tinh thần trách nhiệm, khả năng chịu áp lực, nhiệt huyết và khả năng làm việc dưới deadline là những yếu tố mà nhà tuyển dụng tìm kiếm hàng đầu.

Các ngành nghề mới không yêu cầu bằng đại học

Sự phát triển vũ bão của công nghệ và kinh tế số đã tạo ra hàng loạt ngành nghề mới mà trước đây chưa từng tồn tại, và điều đặc biệt là nhiều trong số đó không hề yêu cầu bằng cấp đại học:

• Content Creator, Youtuber, Tiktoker: Thành công dựa trên khả năng sáng tạo nội dung độc đáo, kỹ năng sản xuất video, khả năng thu hút và giữ chân khán giả.
• E-commerce Operator (Vận hành thương mại điện tử): Chuyên gia quản lý và phát triển các gian hàng trên các sàn thương mại điện tử lớn, đòi hỏi kỹ năng kinh doanh và phân tích dữ liệu hơn là bằng cấp.
• Freelancer trong nhiều lĩnh vực (thiết kế đồ họa, viết lách, dịch thuật, lập trình web/app): Thành công dựa trên kỹ năng chuyên môn, khả năng tự quảng bá bản thân và quản lý dự án, xây dựng uy tín cá nhân.
• Streamer, Game Tester: Các ngành nghề liên quan đến giải trí số, đòi hỏi sự am hiểu game, kỹ năng giao tiếp, khả năng tương tác với cộng đồng và đôi khi là sự kiên nhẫn.

Lời khuyên thực tế cho bạn trẻ đang phân vân

Nếu bạn đang đứng trước ngưỡng cửa cuộc đời, băn khoăn liệu “học đại học có phải là con đường duy nhất để thành công” và không biết nên chọn hướng đi nào, đây là một vài lời khuyên thực tế có thể giúp bạn đưa ra quyết định sáng suốt hơn:

Xác định thế mạnh bản thân

Trước khi quyết định, hãy dành thời gian để hiểu rõ chính mình:

• Tự đánh giá kỹ năng: Bạn giỏi môn gì? Bạn thích làm gì? Bạn có kỹ năng gì nổi trội (ví dụ: tư duy logic, sáng tạo, khả năng giao tiếp, tổ chức, giải quyết vấn đề, v.v.)?
• Khám phá sở thích: Bạn có niềm đam mê thực sự với lĩnh vực nào không? Bạn có thể dành hàng giờ để tìm hiểu về điều gì mà không cảm thấy chán? Sở thích có thể là kim chỉ nam cho sự nghiệp.
• Làm các bài trắc nghiệm hướng nghiệp: Nhiều bài trắc nghiệm tâm lý và hướng nghiệp có thể cung cấp cái nhìn khách quan về tính cách, tố chất và các nhóm ngành nghề phù hợp với bạn.
• Nói chuyện với người thân, thầy cô: Họ là những người hiểu bạn, có thể đưa ra những nhận xét chân thành và khách quan về điểm mạnh, điểm yếu của bạn từ góc nhìn bên ngoài.

Tham khảo người có kinh nghiệm

Đừng ngại tìm kiếm lời khuyên từ những người đi trước đã có trải nghiệm:

• Tìm kiếm cố vấn (mentor): Cố gắng kết nối và nói chuyện với những người đã thành công trong các lĩnh vực khác nhau – cả những người có bằng đại học và những người đã thành công mà không cần bằng cấp. 
• Tham gia các buổi hội thảo, chia sẻ nghề nghiệp: Lắng nghe những câu chuyện và kinh nghiệm thực tế từ các chuyên gia trong ngành mà bạn quan tâm. Điều này giúp bạn có cái nhìn sâu sắc hơn về công việc đó và yêu cầu thực tế.
• Theo dõi các diễn đàn, cộng đồng nghề nghiệp: Đọc và học hỏi từ những chia sẻ của những người làm trong ngành, đặc biệt là những người trẻ đã thành công hoặc đang trên con đường đó.

Trải nghiệm thực tế: thực tập, học thử, làm freelance

Lý thuyết đôi khi khác xa thực tế. Hãy chủ động tìm kiếm cơ hội trải nghiệm để kiểm chứng:

• Thực tập/Kiến tập: Nếu có cơ hội, hãy xin thực tập hoặc kiến tập tại một công ty, một tổ chức trong ngành bạn quan tâm. Điều này giúp bạn trực tiếp trải nghiệm môi trường làm việc, hiểu rõ hơn về công việc và liệu nó có thực sự phù hợp với mình không, trước khi cam kết lâu dài.
• Học thử các khóa học online/offline ngắn hạn: Nếu bạn quan tâm đến lập trình, thiết kế đồ họa, marketing số hoặc một kỹ năng cụ thể, hãy đăng ký một khóa học nhập môn ngắn hạn. Điều này giúp bạn kiểm tra xem mình có thực sự yêu thích và có khả năng theo đuổi lĩnh vực đó không trước khi đầu tư nhiều thời gian và tiền bạc.
• Làm freelance/dự án cá nhân: Nếu bạn đã có một kỹ năng nhất định, hãy thử nhận các dự án nhỏ hoặc tự làm một sản phẩm cá nhân. Đây là cách tuyệt vời để tích lũy kinh nghiệm, xây dựng portfolio và thậm chí là kiếm thêm thu nhập, chứng minh năng lực của mình.

Câu hỏi “học đại học có phải là con đường duy nhất để thành công” trong bối cảnh hiện nay đã có câu trả lời rõ ràng: Không. Trong một thế giới đầy biến động và cơ hội, có nhiều con đường khác nhau để đạt được thành công, từ việc học nghề chuyên sâu, tự học online qua các nền tảng mở, tham gia các khóa học bootcamp thực chiến đến việc tự khởi nghiệp từ chính đam mê và tài năng của mình. Đại học vẫn là một lựa chọn giá trị, mang lại nền tảng kiến thức vững chắc, tư duy hệ thống và mạng lưới quan hệ rộng lớn, đặc biệt cần thiết cho một số ngành nghề đặc thù và những ai có định hướng học thuật. Tuy nhiên, điều cốt lõi nhất không phải là bạn chọn con đường nào mà là bạn có đủ đam mê, kỷ luật, kiên trì, khả năng tự học hỏi và thích nghi để theo đuổi con đường đó đến cùng hay không.